Wiktionary:Över Plattdüütsch/Plattdüütsche Grammatik

Plattdüütsche Grammatik

En Spraak is nich blots ’n Barg Wöör, de ’n seggen kann, as enen dat in’n Sinn kümmt. Dat gifft näämlich ok Regeln dorto, un de bestimmmt, wat de Wöör för’n Form kriegen mööt un woans een ’n Woort achter dat annere setten mutt, also de Reeg vun de Wöör. Dat mutt nu avers nich heten, dat dat ’n Grammatikbook geven deit, wo een all de Regeln in finnen kann, so as för Hoochdüütsch. Dat gifft dat för Plattdüütsch nich, un wenn doch, denn heet dat noch lang nich, dat nu elkeen so snacken mutt, as dat in’t Book steiht. Grammatik is, wat wi in’n Kopp hebbt. Wenn wi dat nich harrn, denn kunnen wi gor keen Spraak snacken. Bi’t Plattdüütsch is dat nu so, dat de Lüüd in verschedene Rebeten verschedene Dialekten snacken doot, un denn hebbt se dor ok verschedene Grammatiken bi in’n Kopp. Man de plattdüütschen Dialekten vereent, dat se all üm un bi de sülvige Grammatik hebbt, mit'n paar Utnahmen.

Woortoorden

Elkeen Woort höört to’n Woortoort to. Welkeen dat is, dat kann een dor an sehn, woans sik dat Woort benehmen deit - dat heet, wat dat för Formen hett un woans en dat in’n Satz bruken kann.

Verben

Vun de Verben gifft dat egentlich een büügtet in elkeenen Satz: Dat sünd so Wöör as gahn, slapen, geven un klönen. An’n Verb kann en tomehrst sehn, wannehr wat passeern deit (Tiet, Tempus) un wat för een dat maakt (Persoon). Dor gifft dat näämlich meest Suffixen för, dat sünd de lütten Stücken an’t Enn vun de Wöör, wo en de verschedenen Formen an uteneenklamüüstern kann. Vun slapen gifft dat to’n Bispeel düsse Formen hier (gifft avers ok noch mehr):

De Konjugatschoon

Verben warrn konjugeert. Dat heet, dat se sik ännert. Wenn ik wat do heet dat anners ans wenn du dat deist oder se dat doot oder gor wenn ik wat doon harr. Dat heet, dat kümmt dorop an, welk Person dat is, wat dat Eentall oder Mehrtall is un vör allens, wat för en Tiet dat is.

Nutiet (Präsens)

	Eentall (Singulaar)	Mehrtall (Pluraal)
1. Persoon	ik slaap	wi, ji, se slaapt/slapen
2. Persoon	du slöppst
3. Persoon	he, se, dat slöppt

Verleden Tiet (Präteritum)

	Eentall (Singulaar)	Mehrtall (Pluraal)
1. Persoon	ik sleep	wi, ji, se slepen
2. Persoon	du sleepst
3. Persoon	he, se, dat sleep

List van de unregelmatigen Verben in Plattdüütsch

(De Wöör, de hier in PP mit ä schreven sünd, köönt ok mit e schreven weern)

Infinitiv	Imperfekt	Partizip Perfekt
afdingen	ding af	afdungen
aten	aten	atent
bargen	burg	burgen
bassen	bass	bossen
beden	bood	baden
bedregen	bedroog	bedragen
befählen	befohl	befahlen
begraven	begraav	begraven
begünnen	begünn	begunnen
bidden	bleev	bleven
blieven	bidd	beden
bögen	boog	bagen
bräken	brook	braken
denken	dach	dacht
doon	de	daan
drägen	droog	dragen
döpen	döff	döfft
dörven	dröff	dröfft
eten	eet	äten
fallen	full	fullen
fangen	fung	fangen/fungen
flegen	floog	flagen
fräten	freet	fräten
faten	foot	faat
finnen	funn	funnen
fleten	floot	flaten
fragen	froog	fraagt
gahn	gung	gahn
geneten	genoot	genaten
gellen	gull	gullen
geten	goot	gaten
geven	geev	geven
glieden	gleed	gleden
glieken	gleek	gläken
graven	groov	graven
griepen	greep	gräpen
hangen	hung	hungen
hebben	harr	hatt
helpen	hulp	hulpen
heten	heet	heten
halen	haal	haalt
kamen	keem	kamen
kieken	keek	käken
kniepen	kneep	knäpen
könen	kunn	kunnt
köpen	koff	kofft
kriegen	kreeg	krägen
krupen	kroop	krapen
laden	lood	laden
laten	leet	laten
lesen	lees	läsen
lieden	leed	leden
lopen	leep	lopen
maken	maak	maakt
meten	met	mäten
mögen	much	mucht
möten	muss	musst
nähmen	nehm	nahmen
reken	rääk	räken
rieden	reed	räden
rieten	reet	räten
ieven	reev	räven
ropen	reep	ropen
rüken	rook	raken
schellen	schull	schullen
scheten	schoot	schaten
schölen	schull	schullt
schreen	schree	schreet
scrieven	schreev	schreven
schruven	schroov	schraven
schuven	schoov	schaven
seggen	sä	seggt
sehn	seeg	sehn
sien/wesen	weer	wesen/ween/west
singen	sung	sungen
sitten	seet	säten
slann	sloog	slagen
slapen	sleep	slapen
slieken	sleek	släken
sliepen	sleep	släpen
slieten	sleet	släten
slingen	slung	slungen
sluken	slook	slaken
sluten	sloot	slaten
smieten	smeet	smäten
snieden	sneed	snäden
snuven	snoov	snaven
söken	soch	socht
speen	spee	speet
spinnen	spunn	spunnen
splitten	spleet	spläten
spreken	sprook	spraken
stahn	stund	stahn
starven	sturv	sturven
stählen	stohl	stahlen
stäken	steek	stäken
stinken	stunk	stunken
stöten	stott	stött
strieden	streed	sträden
strieken	streek	sträken
sugen	soog	sagen
supen	soop	sapen
swemmen	swumm	swummen
swiegen	sweeg	swägen
swören	swoor	sworen
verleren	verloor	veloren
verschrecken	verschrook	verschraken
waschen	wusch	wuschen
wassen	wuss	wussen
weten	wuss	wusst
wieken	week	wäken
winnen	wunn	wunnen
wringen	wrung	wrungen
wüllen	wull	wullt

De Tieden

De Tieden sünd

• Präsens för dat, wat nu is. (Nutiet)
• Präteritum (Imperfekt) för dat, wat weer (verleden Tiet)
• Perfekt för dat, wat jüst vörbi is
• Plusquamperfekt för dat, wat all lang vörbi is. (wat vöher
• Futur för dat, wat in de Tokumst is

De Hülpsverben

Dat sünd lütte Verben, de tosamen mit een anner Verb staht un denn wat an de Bedüden ännert. De köönt obers ok alleen stahn. Hülpsverben sünd: sien/wesen, hebben, wullen, schallen (sallen), doon, warrn. könen, mögen, möten, dörven.
De Hülpsverben hebbt t.B. mit de Tied to doon:

• Hebben is för dat Perfekt un dat Plusquamperfekt.
• Sien/Wesen ook.
• Schallen/Schölen/Sölen warrt för de Tokunft bruukt.
• Warrn ook.

Aver ok de Modus kann mit Hülpsverben utdrückt warrn:

• Warrn is för das Passiv wichtig.

De Konjugatschoon vun de Hülpsverben

• sien:
  • Präsens: ik bün/sün; du büst; he, se, dat is; wi, ji, se sünd/bünd
  • Präteritum: ik weer/was, du weerst/wast, he, se, dat weer/was; Wi/ji/se weern/wassen
  • Futur: ik s(ch)all sien/wesen; du schallst/schasst/sallst/sullt sien/wesen; he, se, dat s(ch)all sien/wesen; Wi/ji/se schallen/s(ch)ölen sien/wesen.
  • Partizip: ween/wesen/west
  • Imperativ: wees!, weest! / sie!, sied!
• schölen/sölen
  • Präsens: ik s(ch)all; du s(ch)allst/schasst; he, se, dat s(ch)all; wi, ji, se schallt/sallen
  • Präteritum: ik s(ch)ull; du s(ch)ullst/schuss; he, se, dat schull; wi, ji, se schullen
  • Futur: bruukt keeneen
  • Partizip: schullt
  • Imperativ: schall! schallt!
• hebben
  • Präsens: ik heff/hebb; du hest; he, se, dat hett; wi, ji, se hebbt/hebben
  • Präteritum: ik harr; du harrst; he, se, dat harr; wi, ji, se harrn
  • Futur: ik schall hebben; du schallst hebben; he, se, dat schall hebben; wi, ji, se schallt hebben
  • Partizip: hatt
  • Imperativ: hebb!, hebbt!

Dat Perfekt

Dat warrt tomeist mit hebben mookt. Achteran kümmt dat Partizip vun dat eegentlich Verb. Dat hebben warrt konjugeert un dat Partizip nich: Ik hebb slapen, Du hest slapen, he hett slapen, wi hebbt slapen ...

Dat Hööftwoort

1. Dat Geslecht is bi welke Hööftwöör nich eendüdig fastleggt, un dat stimmt nich ümmer mit de hoochdüütschen Formen övereen.

Bispelen:

• de Band, dat Band
• de Huck, dat Huck
• de Schiet, dat Schiet
• de Töller, dat Töller
• de Markt, dat Markt
• de Sand, dat Sand
• de Dook, dat Dook
• de Minsch, dat Minsch
• de Gammel, dat Gammel

Dat Bögen von de Hööftwöör

De Hööftwöör weert nich böögt. Blots bi de männlichen Hööftwöör weert de 3. un de 4. Fall dör den Artikel den markeert. (Utspraken warrt den so as denn.) In all de annern Fäll blievt de Artikels de un dat unverännert bestahn. Enen tweten Fall gifft dat blots in wenige Utnahmefäll, to’n Bispeel bi Personennaams (Schosters Kinner, Pasters Veeh), aver: Oma ehr Huus, Vadder sien Piep. An wenige Woortresten kann man vandage noch sehn, dat dat fröher ok enen tweten un drüdden Fall geven hett, to’n Bispill: wieldes, dat is nich andem, buterdem ahndem kaam ik nich ut. En anner Relikt is de Dativ bi manke neutrale Wöör. So gifft dat bi welke fasten Utdrücken mit en saaklichet Woort in de Kortform vun de bestimmten Artikel en Dativ-n: to'n Bispeel. Aver dit Prinzip warrt ok faken op nich faste Utdrücken anwannt, wenn de Artikel in de Kortform steiht: Ik gah to'n Spelen rut. In de Langform warrt dat aver wedder de kasusfre'e Artikel: Ik gah to dat Spelen rut. Of düsse Formen nu mit de Utspraakökonomie tohoophangt, en Överreguleren is oder vun dat Hoochdüütsche kaamt un de Nasal to immiteren versöökt, kann nich nipp un nau seggt warrn.

De Mehrtall

De Mehrtall köönt de plattdüütschen Wöör up verschedene Wies billen. Överlangs gifft dat för een un dat sülve Woort twee Formen, un faken is de Mehrtall denn anners as in dat Hoochdüütsche.

Bispelen

• Eentall un Mehrtall stimmt övereen: de Knaken - de Knaken, dat Been - de Been
• Bookstaven kaamt darto: de Disch - de Dischen, dat Oog - de Ogen, dat Kleed - de Kleder
• en "s" warrt anhungen: de Arm - de Arms, de Deern - de Deerns
• de Stammvokaal warrt Umluut: de Slag - de Slääg, de Goos - de Göös, dat Huus - de Hüüs
• de Stammvokaal warrt länger: de Dag - de Daag - dat Brett - de Breed

Wat dat in de noorden Dialekten vun dat Plattdüütsche nich gifft, is de hoochdüütsche Mehrtall op -e. (Dor wo fröher mal en -e weer, is dat verswunnen, as HD: Lampe → Platt: Lamp. Un so kann -e as Plural nich richtig ween. Bi disse Wöör warrt de Plural faken op -en billt. Bispelen: een Andeel →> twee Andelen, een Blitz → twee Blitzen, een Programm → twee Programmen, een Konzept → twee Konzepten.

Pronomina - Förwöör

Bi de persöönlichen un besittanwiesen Förwöör gifft dat för jedet Geslecht blots twee Fälle. De 3. und de 4. Fall sünd in ene Form vereent (nich alltiet in Oostfäälsch), de 2. Fall warrt umschreven,

Persöönliche Förwöör

	Eentall			Mehrtall
noordneddersassisch
1. Fall	ik	du	he/se/dat	wi	ji	se
3./4. Fall	mi	di	em/ehr/dat	u(n)s	ju(uch)	jem/jüm
oostfreesch
3./4. Fall	mi	di	hum/hör/dat	uns	jo	hör
ostwestfäälsch
1. Fall	ik	diu	hei/sei/et	wui	jui (ji)	sei
3./4. Fall	mui	dui	üahn/sei/et	us	jui (ji)	sei
oostfäälsch
1. Fall	ik	du	hei/sei/(üt)/et	wi	ji	sei
3. Fall	mik	dik	öhne/öhr/(üt)/et	üsch	jück	öhnen (sei)
4. Fall	mik	dik	öhne/sei/(üt)/et	üsch	jück	sei

Besittanwiesen Förwöör

noordneddersassisch
Besitt in Eentall
1. Fall	männlick/neutral:
	mien	dien	sien/ehr/sien	u(n)s	ju(un)	(jem)ehr
	wieflick:
	mien(e)	dien(e)	sien(e)/ehr(e)/sien(e)	u(n)s(e)	ju(un)	(jem)ehr
3./4. Fall	mien(e(n))	dien(e(n))	sien(e(n))/ehr(e(n))/sien(e(n))	u(n)s(e(n))	ju(un)	(jem)ehr(en)
Besitt in Mehrtall
1. Fall	mien(e)	dien(e)	sien(e)/ehr(e)/sien(e)	u(n)s(e)	juun(e)	(jem)ehr(e)
3./4. Fall	mien(e)	dien(e)	sien(e)/ehr(e)/sien(e)	u(n)s(e)	juun(e)	(jem)ehr(e)
oostfäälsch
Besitt in Eentall
1. Fall	männlick/neutral:
	mien	dien	sien/öhr/sien	use	jue	öhr
	wieflick:
	miene	diene	siene/öhre/siene	use	jue	öhre
3. Fall	männlick/neutral:
	mienen	dienen	sienen/öhren/sienen	usen	juen	öhren
	wieflick:
	miener	diener	siener/öhrer/siener	usen	juen	öhren
4. Fall	männlick:
	mienen	dienen	sienen/öhren/sienen	use	jue	öhre
	wieflick:
	miene	diene	siene/öhre/siene	use	jue	öhre
	neutral:
	mien	dien	sien/öhr/sien	use	jue	öhre
Besitt in Mehrtall
1./4. Fall	miene	diene	siene/öhre/siene	use	jue	öhre
3. Fall	mienen	dienen	sienen/öhren/sienen	usen	juen	öhren

Henwiesen Förwöör

noordneddersassisch
1. Fall	de	de	dat	de
	disse	(düsse)	dit	disse (düsse)
3./4. Fall	den	de	dat	de
	dissen	(düssen)	dit	disse (düsse)
ostwestfäälsch
1. Fall	de	de	dat	de
	düsse	düsse	düt	düsse
3./4. Fall	dän	de	dat	de
	düsse	düsse	düt	düsse
oostfäälsch
1. Fall	de	de	dat (et)	de
	düsse	düsse	düt	düsse
3. Fall	den	der	den	den
	düssen	düsser	düt	düsse
4. Fall	den	de	dat	de
	düssen	düsse	düt	düssen

Adjektive - Egenschapswöör

Bi de Flekschoon (dat Bögen) von Egenschapswöör gifft dat in't Plattdüütsche verschedene Formen. Se laat sik aver nich na bestimmte Dialektrebetten un ok nich na richtig oder verkehrt unnerscheden.

Bispelen

	Nominativ/1. Fall	Akkusativ/4. Fall
männlich	de grote Keerl	den groten Keerl
	en(en) groten Keerl	en’n groten Keerl
weiblich	de lütte Deern	de lütte Deern
	en(e) lütte Deern	en lütte Deern
sächlich	dat ole Huus	dat ole Huus
	en oles Huus	en oles Huus
	en olet (oolt)	en olet (oolt) Huus

För all dree Geslechter kann aver ok de Form ahne jede Endung bruukt weern:

de ool Buck - de ool Koh - dat ool Wiev

De Stiegformen (hooch, höger, hööchste) weert dör de Endungen -er un -ste billt, de Superlativ ((t.B. am besten) warrt mit an'n oder up't. ("He kunn dat an'n besten" oder "He kunn dat up't best.")

Präpositionen

Präpositschonen sünd op, an, bi, in, binnen, ünner, vör, achter, bilangs, noast, aower, baoven, twüschen, roond um. vun, ut, too, up too, tegen, dör, hendör, dal, langs, na, vun of,

Literatur

• Gerold Meiners: Plattdüütsch in sess Weken, en Lees -un Lehrbook för Anfängers un Kunnige, Isensee Verlag Ollnborg
• Karl Fissen: Plattdüütsch läwt, Ollnborg 1963

Weblenken

• Beukers för de Grammatik (engelsch)
• Plattdüütsche Grammatik online (plattdüütsch)
• www.sassisch.net/rhahn/low-saxon/ Drempels un Tegels vun't Neddersassische, Nedderdüütsche, Plattdüütsche (plattdüütsch) (neet meer online, wellicht nog op webarchive)