Wiktionary:Över Plattdüütsch/Plattdüütsche Grammatik

Vun Wiktionary
Zur Navigation springen Zur Suche springen

Plattdüütsche Grammatik

En Spraak is nich blots ’n Barg Wöör, de ’n seggen kann, as enen dat in’n Sinn kümmt. Dat gifft näämlich ok Regeln dorto, un de bestimmmt, wat de Wöör för’n Form kriegen mööt un woans een ’n Woort achter dat annere setten mutt, also de Reeg vun de Wöör. Dat mutt nu avers nich heten, dat dat ’n Grammatikbook geven deit, wo een all de Regeln in finnen kann, so as för Hoochdüütsch. Dat gifft dat för Plattdüütsch nich, un wenn doch, denn heet dat noch lang nich, dat nu elkeen so snacken mutt, as dat in’t Book steiht. Grammatik is, wat wi in’n Kopp hebbt. Wenn wi dat nich harrn, denn kunnen wi gor keen Spraak snacken. Bi’t Plattdüütsch is dat nu so, dat de Lüüd in verschedene Rebeten verschedene Dialekten snacken doot, un denn hebbt se dor ok verschedene Grammatiken bi in’n Kopp. Man de plattdüütschen Dialekten vereent, dat se all üm un bi de sülvige Grammatik hebbt, mit'n paar Utnahmen.

Woortoorden[ännern]

Elkeen Woort höört to’n Woortoort to. Welkeen dat is, dat kann een dor an sehn, woans sik dat Woort benehmen deit - dat heet, wat dat för Formen hett un woans en dat in’n Satz bruken kann.

Verben[ännern]

Vun de Verben gifft dat egentlich een büügtet in elkeenen Satz: Dat sünd so Wöör as gahn, slapen, geven un klönen. An’n Verb kann en tomehrst sehn, wannehr wat passeern deit (Tiet, Tempus) un wat för een dat maakt (Persoon). Dor gifft dat näämlich meest Suffixen för, dat sünd de lütten Stücken an’t Enn vun de Wöör, wo en de verschedenen Formen an uteneenklamüüstern kann. Vun slapen gifft dat to’n Bispeel düsse Formen hier (gifft avers ok noch mehr):

De Konjugatschoon[ännern]

Verben warrn konjugeert. Dat heet, dat se sik ännert. Wenn ik wat do heet dat anners ans wenn du dat deist oder se dat doot oder gor wenn ik wat doon harr. Dat heet, dat kümmt dorop an, welk Person dat is, wat dat Eentall oder Mehrtall is un vör allens, wat för en Tiet dat is.

Nutiet (Präsens)
Eentall (Singulaar) Mehrtall (Pluraal)
1. Persoon ik slaap wi, ji, se slaapt/slapen
2. Persoon du slöppst
3. Persoon he, se, dat slöppt
Verleden Tiet (Präteritum)
Eentall (Singulaar) Mehrtall (Pluraal)
1. Persoon ik sleep wi, ji, se slepen
2. Persoon du sleepst
3. Persoon he, se, dat sleep

List van de unregelmatigen Verben in Plattdüütsch[ännern]

(De Wöör, de hier in PP mit ä schreven sünd, köönt ok mit e schreven weern)

Infinitiv Imperfekt Partizip Perfekt
afdingen ding af afdungen
aten aten atent
bargen burg burgen
bassen bass bossen
beden bood baden
bedregen bedroog bedragen
befählen befohl befahlen
begraven begraav begraven
begünnen begünn begunnen
bidden bleev bleven
blieven bidd beden
bögen boog bagen
bräken brook braken
denken dach dacht
doon de daan
drägen droog dragen
döpen döff döfft
dörven dröff dröfft
eten eet äten
fallen full fullen
fangen fung fangen/fungen
flegen floog flagen
fräten freet fräten
faten foot faat
finnen funn funnen
fleten floot flaten
fragen froog fraagt
gahn gung gahn
geneten genoot genaten
gellen gull gullen
geten goot gaten
geven geev geven
glieden gleed gleden
glieken gleek gläken
graven groov graven
griepen greep gräpen
hangen hung hungen
hebben harr hatt
helpen hulp hulpen
heten heet heten
halen haal haalt
kamen keem kamen
kieken keek käken
kniepen kneep knäpen
könen kunn kunnt
köpen koff kofft
kriegen kreeg krägen
krupen kroop krapen
laden lood laden
laten leet laten
lesen lees läsen
lieden leed leden
lopen leep lopen
maken maak maakt
meten met mäten
mögen much mucht
möten muss musst
nähmen nehm nahmen
reken rääk räken
rieden reed räden
rieten reet räten
ieven reev räven
ropen reep ropen
rüken rook raken
schellen schull schullen
scheten schoot schaten
schölen schull schullt
schreen schree schreet
scrieven schreev schreven
schruven schroov schraven
schuven schoov schaven
seggen sä seggt
sehn seeg sehn
sien/wesen weer wesen/ween/west
singen sung sungen
sitten seet säten
slann sloog slagen
slapen sleep slapen
slieken sleek släken
sliepen sleep släpen
slieten sleet släten
slingen slung slungen
sluken slook slaken
sluten sloot slaten
smieten smeet smäten
snieden sneed snäden
snuven snoov snaven
söken soch socht
speen spee speet
spinnen spunn spunnen
splitten spleet spläten
spreken sprook spraken
stahn stund stahn
starven sturv sturven
stählen stohl stahlen
stäken steek stäken
stinken stunk stunken
stöten stott stött
strieden streed sträden
strieken streek sträken
sugen soog sagen
supen soop sapen
swemmen swumm swummen
swiegen sweeg swägen
swören swoor sworen
verleren verloor veloren
verschrecken verschrook verschraken
waschen wusch wuschen
wassen wuss wussen
weten wuss wusst
wieken week wäken
winnen wunn wunnen
wringen wrung wrungen
wüllen wull wullt

De Tieden[ännern]

De Tieden sünd

  • Präsens för dat, wat nu is. (Nutiet)
  • Präteritum (Imperfekt) för dat, wat weer (verleden Tiet)
  • Perfekt för dat, wat jüst vörbi is
  • Plusquamperfekt för dat, wat all lang vörbi is. (wat vöher
  • Futur för dat, wat in de Tokumst is

De Hülpsverben[ännern]

Dat sünd lütte Verben, de tosamen mit een anner Verb staht un denn wat an de Bedüden ännert. De köönt obers ok alleen stahn. Hülpsverben sünd: sien/wesen, hebben, wullen, schallen (sallen), doon, warrn. könen, mögen, möten, dörven.
De Hülpsverben hebbt t.B. mit de Tied to doon:

  • Hebben is för dat Perfekt un dat Plusquamperfekt.
  • Sien/Wesen ook.
  • Schallen/Schölen/Sölen warrt för de Tokunft bruukt.
  • Warrn ook.

Aver ok de Modus kann mit Hülpsverben utdrückt warrn:

  • Warrn is för das Passiv wichtig.

De Konjugatschoon vun de Hülpsverben[ännern]

  • sien:
    • Präsens: ik bün/sün; du büst; he, se, dat is; wi, ji, se sünd/bünd
    • Präteritum: ik weer/was, du weerst/wast, he, se, dat weer/was; Wi/ji/se weern/wassen
    • Futur: ik s(ch)all sien/wesen; du schallst/schasst/sallst/sullt sien/wesen; he, se, dat s(ch)all sien/wesen; Wi/ji/se schallen/s(ch)ölen sien/wesen.
    • Partizip: ween/wesen/west
    • Imperativ: wees!, weest! / sie!, sied!
  • schölen/sölen
    • Präsens: ik s(ch)all; du s(ch)allst/schasst; he, se, dat s(ch)all; wi, ji, se schallt/sallen
    • Präteritum: ik s(ch)ull; du s(ch)ullst/schuss; he, se, dat schull; wi, ji, se schullen
    • Futur: bruukt keeneen
    • Partizip: schullt
    • Imperativ: schall! schallt!
  • hebben
    • Präsens: ik heff/hebb; du hest; he, se, dat hett; wi, ji, se hebbt/hebben
    • Präteritum: ik harr; du harrst; he, se, dat harr; wi, ji, se harrn
    • Futur: ik schall hebben; du schallst hebben; he, se, dat schall hebben; wi, ji, se schallt hebben
    • Partizip: hatt
    • Imperativ: hebb!, hebbt!

Dat Perfekt[ännern]

Dat warrt tomeist mit hebben mookt. Achteran kümmt dat Partizip vun dat eegentlich Verb. Dat hebben warrt konjugeert un dat Partizip nich: Ik hebb slapen, Du hest slapen, he hett slapen, wi hebbt slapen ...

Dat Hööftwoort[ännern]

1. Dat Geslecht is bi welke Hööftwöör nich eendüdig fastleggt, un dat stimmt nich ümmer mit de hoochdüütschen Formen övereen.

Bispelen:

  • de Band, dat Band
  • de Huck, dat Huck
  • de Schiet, dat Schiet
  • de Töller, dat Töller
  • de Markt, dat Markt
  • de Sand, dat Sand
  • de Dook, dat Dook
  • de Minsch, dat Minsch
  • de Gammel, dat Gammel

Dat Bögen von de Hööftwöör[ännern]

De Hööftwöör weert nich böögt. Blots bi de männlichen Hööftwöör weert de 3. un de 4. Fall dör den Artikel den markeert. (Utspraken warrt den so as denn.) In all de annern Fäll blievt de Artikels de un dat unverännert bestahn. Enen tweten Fall gifft dat blots in wenige Utnahmefäll, to’n Bispeel bi Personennaams (Schosters Kinner, Pasters Veeh), aver: Oma ehr Huus, Vadder sien Piep. An wenige Woortresten kann man vandage noch sehn, dat dat fröher ok enen tweten un drüdden Fall geven hett, to’n Bispill: wieldes, dat is nich andem, buterdem ahndem kaam ik nich ut. En anner Relikt is de Dativ bi manke neutrale Wöör. So gifft dat bi welke fasten Utdrücken mit en saaklichet Woort in de Kortform vun de bestimmten Artikel en Dativ-n: to'n Bispeel. Aver dit Prinzip warrt ok faken op nich faste Utdrücken anwannt, wenn de Artikel in de Kortform steiht: Ik gah to'n Spelen rut. In de Langform warrt dat aver wedder de kasusfre'e Artikel: Ik gah to dat Spelen rut. Of düsse Formen nu mit de Utspraakökonomie tohoophangt, en Överreguleren is oder vun dat Hoochdüütsche kaamt un de Nasal to immiteren versöökt, kann nich nipp un nau seggt warrn.

De Mehrtall[ännern]

De Mehrtall köönt de plattdüütschen Wöör up verschedene Wies billen. Överlangs gifft dat för een un dat sülve Woort twee Formen, un faken is de Mehrtall denn anners as in dat Hoochdüütsche.

Bispelen

  • Eentall un Mehrtall stimmt övereen: de Knaken - de Knaken, dat Been - de Been
  • Bookstaven kaamt darto: de Disch - de Dischen, dat Oog - de Ogen, dat Kleed - de Kleder
  • en "s" warrt anhungen: de Arm - de Arms, de Deern - de Deerns
  • de Stammvokaal warrt Umluut: de Slag - de Slääg, de Goos - de Göös, dat Huus - de Hüüs
  • de Stammvokaal warrt länger: de Dag - de Daag - dat Brett - de Breed

Wat dat in de noorden Dialekten vun dat Plattdüütsche nich gifft, is de hoochdüütsche Mehrtall op -e. (Dor wo fröher mal en -e weer, is dat verswunnen, as HD: Lampe → Platt: Lamp. Un so kann -e as Plural nich richtig ween. Bi disse Wöör warrt de Plural faken op -en billt. Bispelen: een Andeel →> twee Andelen, een Blitz → twee Blitzen, een Programm → twee Programmen, een Konzept → twee Konzepten.

Pronomina - Förwöör[ännern]

Bi de persöönlichen un besittanwiesen Förwöör gifft dat för jedet Geslecht blots twee Fälle. De 3. und de 4. Fall sünd in ene Form vereent (nich alltiet in Oostfäälsch), de 2. Fall warrt umschreven,

Persöönliche Förwöör[ännern]

Eentall Mehrtall
noordneddersassisch
1. Fall ik du he/se/dat wi ji se
3./4. Fall mi di em/ehr/dat u(n)s ju(uch) jem/jüm
oostfreesch
3./4. Fall mi di hum/hör/dat uns jo hör
ostwestfäälsch
1. Fall ik diu hei/sei/et wui jui (ji) sei
3./4. Fall mui dui üahn/sei/et us jui (ji) sei
oostfäälsch
1. Fall ik du hei/sei/(üt)/et wi ji sei
3. Fall mik dik öhne/öhr/(üt)/et üsch jück öhnen (sei)
4. Fall mik dik öhne/sei/(üt)/et üsch jück sei

Besittanwiesen Förwöör[ännern]

noordneddersassisch
Besitt in Eentall
1. Fall männlick/neutral:
mien dien sien/ehr/sien u(n)s ju(un) (jem)ehr
wieflick:
mien(e) dien(e) sien(e)/ehr(e)/sien(e) u(n)s(e) ju(un) (jem)ehr
3./4. Fall mien(e(n)) dien(e(n)) sien(e(n))/ehr(e(n))/sien(e(n)) u(n)s(e(n)) ju(un) (jem)ehr(en)
Besitt in Mehrtall
1. Fall mien(e) dien(e) sien(e)/ehr(e)/sien(e) u(n)s(e) juun(e) (jem)ehr(e)
3./4. Fall mien(e) dien(e) sien(e)/ehr(e)/sien(e) u(n)s(e) juun(e) (jem)ehr(e)
oostfäälsch
Besitt in Eentall
1. Fall männlick/neutral:
mien dien sien/öhr/sien use jue öhr
wieflick:
miene diene siene/öhre/siene use jue öhre
3. Fall männlick/neutral:
mienen dienen sienen/öhren/sienen usen juen öhren
wieflick:
miener diener siener/öhrer/siener usen juen öhren
4. Fall männlick:
mienen dienen sienen/öhren/sienen use jue öhre
wieflick:
miene diene siene/öhre/siene use jue öhre
neutral:
mien dien sien/öhr/sien use jue öhre
Besitt in Mehrtall
1./4. Fall miene diene siene/öhre/siene use jue öhre
3. Fall mienen dienen sienen/öhren/sienen usen juen öhren

Henwiesen Förwöör[ännern]

noordneddersassisch
1. Fall de de dat de
disse (düsse) dit disse (düsse)
3./4. Fall den de dat de
dissen (düssen) dit disse (düsse)
ostwestfäälsch
1. Fall de de dat de
düsse düsse düt düsse
3./4. Fall dän de dat de
düsse düsse düt düsse
oostfäälsch
1. Fall de de dat (et) de
düsse düsse düt düsse
3. Fall den der den den
düssen düsser düt düsse
4. Fall den de dat de
düssen düsse düt düssen

Adjektive - Egenschapswöör[ännern]

Bi de Flekschoon (dat Bögen) von Egenschapswöör gifft dat in't Plattdüütsche verschedene Formen. Se laat sik aver nich na bestimmte Dialektrebetten un ok nich na richtig oder verkehrt unnerscheden.

Bispelen[ännern]

Nominativ/1. Fall Akkusativ/4. Fall
männlich de grote Keerl den groten Keerl
en(en) groten Keerl en’n groten Keerl
weiblich de lütte Deern de lütte Deern
en(e) lütte Deern en lütte Deern
sächlich dat ole Huus dat ole Huus
en oles Huus en oles Huus
en olet (oolt) en olet (oolt) Huus

För all dree Geslechter kann aver ok de Form ahne jede Endung bruukt weern:

de ool Buck - de ool Koh - dat ool Wiev

De Stiegformen (hooch, höger, hööchste) weert dör de Endungen -er un -ste billt, de Superlativ ((t.B. am besten) warrt mit an'n oder up't. ("He kunn dat an'n besten" oder "He kunn dat up't best.")

Präpositionen[ännern]

Präpositschonen sünd op, an, bi, in, binnen, ünner, vör, achter, bilangs, noast, aower, baoven, twüschen, roond um. vun, ut, too, up too, tegen, dör, hendör, dal, langs, na, vun of,

Literatur[ännern]

  • Gerold Meiners: Plattdüütsch in sess Weken, en Lees -un Lehrbook för Anfängers un Kunnige, Isensee Verlag Ollnborg
  • Karl Fissen: Plattdüütsch läwt, Ollnborg 1963

Weblenken[ännern]

Vun „https://nds.wiktionary.org/w/index.php?title=Wiktionary:Över_Plattdüütsch/Plattdüütsche_Grammatik&oldid=47878“