Zum Inhalt springen

Wiktionary:Över Plattdüütsch/Plattdüütsche Grammatik

Vun Wiktionary

Plattdüütsche Grammatik

En Spraak is nich blots ’n Barg Wöör, de ’n seggen kann, as enen dat in’n Sinn kümmt. Dat gifft näämlich ok Regeln dorto, un de bestimmmt, wat de Wöör för’n Form kriegen mööt un woans een ’n Woort achter dat annere setten mutt, also de Reeg vun de Wöör. Dat mutt nu avers nich heten, dat dat ’n Grammatikbook geven deit, wo een all de Regeln in finnen kann, so as för Hoochdüütsch. Dat gifft dat för Plattdüütsch nich, un wenn doch, denn heet dat noch lang nich, dat nu elkeen so snacken mutt, as dat in’t Book steiht. Grammatik is, wat wi in’n Kopp hebbt. Wenn wi dat nich harrn, denn kunnen wi gor keen Spraak snacken. Bi’t Plattdüütsch is dat nu so, dat de Lüüd in verschedene Rebeten verschedene Dialekten snacken doot, un denn hebbt se dor ok verschedene Grammatiken bi in’n Kopp. Man de plattdüütschen Dialekten vereent, dat se all üm un bi de sülvige Grammatik hebbt, mit'n paar Utnahmen.

Woortoorden

[ännern]

Elkeen Woort höört to’n Woortoort to. Welkeen dat is, dat kann een dor an sehn, woans sik dat Woort benehmen deit - dat heet, wat dat för Formen hett un woans en dat in’n Satz bruken kann.

Verben

[ännern]

Vun de Verben gifft dat egentlich een büügtet in elkeenen Satz: Dat sünd so Wöör as gahn, slapen, geven un klönen. An’n Verb kann en tomehrst sehn, wannehr wat passeern deit (Tiet, Tempus) un wat för een dat maakt (Persoon). Dor gifft dat näämlich meest Suffixen för, dat sünd de lütten Stücken an’t Enn vun de Wöör, wo en de verschedenen Formen an uteneenklamüüstern kann. Vun slapen gifft dat to’n Bispeel düsse Formen hier (gifft avers ok noch mehr):

De Konjugatschoon

[ännern]

Verben warrn konjugeert. Dat heet, dat se sik ännert. Wenn ik wat do heet dat anners ans wenn du dat deist oder se dat doot oder gor wenn ik wat doon harr. Dat heet, dat kümmt dorop an, welk Person dat is, wat dat Eentall oder Mehrtall is un vör allens, wat för en Tiet dat is.

Nutiet (Präsens)
Eentall (Singulaar) Mehrtall (Pluraal)
1. Persoon ik slaap wi, ji, se slaapt/slapen
2. Persoon du slöppst
3. Persoon he, se, dat slöppt
Verleden Tiet (Präteritum)
Eentall (Singulaar) Mehrtall (Pluraal)
1. Persoon ik sleep wi, ji, se slepen
2. Persoon du sleepst
3. Persoon he, se, dat sleep

List van de unregelmatigen Verben in Plattdüütsch

[ännern]

(De Wöör, de hier in PP mit ä schreven sünd, köönt ok mit e schreven weern)

InfinitivImperfektPartizip Perfekt
afdingending afafdungen
atenatenatent
bargenburgburgen
bassenbassbossen
bedenboodbaden
bedregenbedroogbedragen
befählenbefohlbefahlen
begravenbegraavbegraven
begünnenbegünnbegunnen
biddenbleevbleven
blievenbiddbeden
bögenboogbagen
bräkenbrookbraken
denkendachdacht
doondedaan
drägendroogdragen
döpendöffdöfft
dörvendröffdröfft
eteneetäten
fallenfullfullen
fangenfungfangen/fungen
flegenfloogflagen
frätenfreetfräten
fatenfootfaat
finnenfunnfunnen
fletenflootflaten
fragenfroogfraagt
gahngunggahn
genetengenootgenaten
gellengullgullen
getengootgaten
gevengeevgeven
gliedengleedgleden
gliekengleekgläken
gravengroovgraven
griepengreepgräpen
hangenhunghungen
hebbenharrhatt
helpenhulphulpen
hetenheetheten
halenhaalhaalt
kamenkeemkamen
kiekenkeekkäken
kniepenkneepknäpen
könenkunnkunnt
köpenkoffkofft
kriegenkreegkrägen
krupenkroopkrapen
ladenloodladen
latenleetlaten
lesenleesläsen
liedenleedleden
lopenleeplopen
makenmaakmaakt
metenmetmäten
mögenmuchmucht
mötenmussmusst
nähmennehmnahmen
rekenrääkräken
riedenreedräden
rietenreeträten
ievenreevräven
ropenreepropen
rükenrookraken
schellenschullschullen
schetenschootschaten
schölenschullschullt
schreenschreeschreet
scrievenschreevschreven
schruvenschroovschraven
schuvenschoovschaven
seggenseggt
sehnseegsehn
sien/wesenweerwesen/ween/west
singensungsungen
sittenseetsäten
slannsloogslagen
slapensleepslapen
sliekensleeksläken
sliepensleepsläpen
slietensleetsläten
slingenslungslungen
slukenslookslaken
slutenslootslaten
smietensmeetsmäten
sniedensneedsnäden
snuvensnoovsnaven
sökensochsocht
speenspeespeet
spinnenspunnspunnen
splittenspleetspläten
sprekensprookspraken
stahnstundstahn
starvensturvsturven
stählenstohlstahlen
stäkensteekstäken
stinkenstunkstunken
stötenstottstött
striedenstreedsträden
striekenstreeksträken
sugensoogsagen
supensoopsapen
swemmenswummswummen
swiegensweegswägen
swörenswoorsworen
verlerenverloorveloren
verschreckenverschrookverschraken
waschenwuschwuschen
wassenwusswussen
wetenwusswusst
wiekenweekwäken
winnenwunnwunnen
wringenwrungwrungen
wüllenwullwullt

De Tieden

[ännern]

De Tieden sünd

  • Präsens för dat, wat nu is. (Nutiet)
  • Präteritum (Imperfekt) för dat, wat weer (verleden Tiet)
  • Perfekt för dat, wat jüst vörbi is
  • Plusquamperfekt för dat, wat all lang vörbi is. (wat vöher
  • Futur för dat, wat in de Tokumst is

De Hülpsverben

[ännern]

Dat sünd lütte Verben, de tosamen mit een anner Verb staht un denn wat an de Bedüden ännert. De köönt obers ok alleen stahn. Hülpsverben sünd: sien/wesen, hebben, wullen, schallen (sallen), doon, warrn. könen, mögen, möten, dörven.
De Hülpsverben hebbt t.B. mit de Tied to doon:

  • Hebben is för dat Perfekt un dat Plusquamperfekt.
  • Sien/Wesen ook.
  • Schallen/Schölen/Sölen warrt för de Tokunft bruukt.
  • Warrn ook.

Aver ok de Modus kann mit Hülpsverben utdrückt warrn:

  • Warrn is för das Passiv wichtig.

De Konjugatschoon vun de Hülpsverben

[ännern]
  • sien:
    • Präsens: ik bün/sün; du büst; he, se, dat is; wi, ji, se sünd/bünd
    • Präteritum: ik weer/was, du weerst/wast, he, se, dat weer/was; Wi/ji/se weern/wassen
    • Futur: ik s(ch)all sien/wesen; du schallst/schasst/sallst/sullt sien/wesen; he, se, dat s(ch)all sien/wesen; Wi/ji/se schallen/s(ch)ölen sien/wesen.
    • Partizip: ween/wesen/west
    • Imperativ: wees!, weest! / sie!, sied!
  • schölen/sölen
    • Präsens: ik s(ch)all; du s(ch)allst/schasst; he, se, dat s(ch)all; wi, ji, se schallt/sallen
    • Präteritum: ik s(ch)ull; du s(ch)ullst/schuss; he, se, dat schull; wi, ji, se schullen
    • Futur: bruukt keeneen
    • Partizip: schullt
    • Imperativ: schall! schallt!
  • hebben
    • Präsens: ik heff/hebb; du hest; he, se, dat hett; wi, ji, se hebbt/hebben
    • Präteritum: ik harr; du harrst; he, se, dat harr; wi, ji, se harrn
    • Futur: ik schall hebben; du schallst hebben; he, se, dat schall hebben; wi, ji, se schallt hebben
    • Partizip: hatt
    • Imperativ: hebb!, hebbt!

Dat Perfekt

[ännern]

Dat warrt tomeist mit hebben mookt. Achteran kümmt dat Partizip vun dat eegentlich Verb. Dat hebben warrt konjugeert un dat Partizip nich: Ik hebb slapen, Du hest slapen, he hett slapen, wi hebbt slapen ...

Dat Hööftwoort

[ännern]

1. Dat Geslecht is bi welke Hööftwöör nich eendüdig fastleggt, un dat stimmt nich ümmer mit de hoochdüütschen Formen övereen.

Bispelen:

  • de Band, dat Band
  • de Huck, dat Huck
  • de Schiet, dat Schiet
  • de Töller, dat Töller
  • de Markt, dat Markt
  • de Sand, dat Sand
  • de Dook, dat Dook
  • de Minsch, dat Minsch
  • de Gammel, dat Gammel

Dat Bögen von de Hööftwöör

[ännern]

De Hööftwöör weert nich böögt. Blots bi de männlichen Hööftwöör weert de 3. un de 4. Fall dör den Artikel den markeert. (Utspraken warrt den so as denn.) In all de annern Fäll blievt de Artikels de un dat unverännert bestahn. Enen tweten Fall gifft dat blots in wenige Utnahmefäll, to’n Bispeel bi Personennaams (Schosters Kinner, Pasters Veeh), aver: Oma ehr Huus, Vadder sien Piep. An wenige Woortresten kann man vandage noch sehn, dat dat fröher ok enen tweten un drüdden Fall geven hett, to’n Bispill: wieldes, dat is nich andem, buterdem ahndem kaam ik nich ut. En anner Relikt is de Dativ bi manke neutrale Wöör. So gifft dat bi welke fasten Utdrücken mit en saaklichet Woort in de Kortform vun de bestimmten Artikel en Dativ-n: to'n Bispeel. Aver dit Prinzip warrt ok faken op nich faste Utdrücken anwannt, wenn de Artikel in de Kortform steiht: Ik gah to'n Spelen rut. In de Langform warrt dat aver wedder de kasusfre'e Artikel: Ik gah to dat Spelen rut. Of düsse Formen nu mit de Utspraakökonomie tohoophangt, en Överreguleren is oder vun dat Hoochdüütsche kaamt un de Nasal to immiteren versöökt, kann nich nipp un nau seggt warrn.

De Mehrtall

[ännern]

De Mehrtall köönt de plattdüütschen Wöör up verschedene Wies billen. Överlangs gifft dat för een un dat sülve Woort twee Formen, un faken is de Mehrtall denn anners as in dat Hoochdüütsche.

Bispelen

  • Eentall un Mehrtall stimmt övereen: de Knaken - de Knaken, dat Been - de Been
  • Bookstaven kaamt darto: de Disch - de Dischen, dat Oog - de Ogen, dat Kleed - de Kleder
  • en "s" warrt anhungen: de Arm - de Arms, de Deern - de Deerns
  • de Stammvokaal warrt Umluut: de Slag - de Slääg, de Goos - de Göös, dat Huus - de Hüüs
  • de Stammvokaal warrt länger: de Dag - de Daag - dat Brett - de Breed

Wat dat in de noorden Dialekten vun dat Plattdüütsche nich gifft, is de hoochdüütsche Mehrtall op -e. (Dor wo fröher mal en -e weer, is dat verswunnen, as HD: Lampe → Platt: Lamp. Un so kann -e as Plural nich richtig ween. Bi disse Wöör warrt de Plural faken op -en billt. Bispelen: een Andeel →> twee Andelen, een Blitztwee Blitzen, een Programmtwee Programmen, een Konzepttwee Konzepten.

Pronomina - Förwöör

[ännern]

Bi de persöönlichen un besittanwiesen Förwöör gifft dat för jedet Geslecht blots twee Fälle. De 3. und de 4. Fall sünd in ene Form vereent (nich alltiet in Oostfäälsch), de 2. Fall warrt umschreven,

Persöönliche Förwöör

[ännern]
EentallMehrtall
noordneddersassisch
1. Fall ikduhe/se/datwijise
3./4. Fall midiem/ehr/datu(n)sju(uch)jem/jüm
oostfreesch
3./4. Fall midihum/hör/datunsjohör
ostwestfäälsch
1. Fall ikdiuhei/sei/etwuijui (ji)sei
3./4. Fall muiduiüahn/sei/etusjui (ji)sei
oostfäälsch
1. Fall ikduhei/sei/(üt)/etwijisei
3. Fall mikdiköhne/öhr/(üt)/etüschjücköhnen (sei)
4. Fall mikdiköhne/sei/(üt)/etüschjücksei

Besittanwiesen Förwöör

[ännern]
noordneddersassisch
Besitt in Eentall
1. Fallmännlick/neutral:
miendiensien/ehr/sienu(n)sju(un)(jem)ehr
wieflick:
mien(e)dien(e)sien(e)/ehr(e)/sien(e)u(n)s(e)ju(un)(jem)ehr
3./4. Fall mien(e(n))dien(e(n))sien(e(n))/ehr(e(n))/sien(e(n))u(n)s(e(n))ju(un)(jem)ehr(en)
Besitt in Mehrtall
1. Fall mien(e)dien(e)sien(e)/ehr(e)/sien(e)u(n)s(e)juun(e)(jem)ehr(e)
3./4. Fall mien(e)dien(e)sien(e)/ehr(e)/sien(e)u(n)s(e)juun(e)(jem)ehr(e)
oostfäälsch
Besitt in Eentall
1. Fallmännlick/neutral:
miendiensien/öhr/sienusejueöhr
wieflick:
mienedienesiene/öhre/sieneusejueöhre
3. Fallmännlick/neutral:
mienendienensienen/öhren/sienenusenjuenöhren
wieflick:
mienerdienersiener/öhrer/sienerusenjuenöhren
4. Fallmännlick:
mienendienensienen/öhren/sienenusejueöhre
wieflick:
mienedienesiene/öhre/sieneusejueöhre
neutral:
miendiensien/öhr/sienusejueöhre
Besitt in Mehrtall
1./4. Fall mienedienesiene/öhre/sieneusejueöhre
3. Fall mienendienensienen/öhren/sienenusenjuenöhren

Henwiesen Förwöör

[ännern]
noordneddersassisch
1. Fall dededatde
disse(düsse)ditdisse (düsse)
3./4. Fall dendedatde
dissen(düssen)ditdisse (düsse)
ostwestfäälsch
1. Fall dededatde
düssedüssedütdüsse
3./4. Fall dändedatde
düssedüssedütdüsse
oostfäälsch
1. Fall dededat (et)de
düssedüssedütdüsse
3. Fall denderdenden
düssendüsserdütdüsse
4. Fall dendedatde
düssendüssedütdüssen

Adjektive - Egenschapswöör

[ännern]

Bi de Flekschoon (dat Bögen) von Egenschapswöör gifft dat in't Plattdüütsche verschedene Formen. Se laat sik aver nich na bestimmte Dialektrebetten un ok nich na richtig oder verkehrt unnerscheden.

Bispelen

[ännern]
Nominativ/1. FallAkkusativ/4. Fall
männlichde grote Keerlden groten Keerl
en(en) groten Keerlen’n groten Keerl
weiblichde lütte Deernde lütte Deern
en(e) lütte Deernen lütte Deern
sächlichdat ole Huusdat ole Huus
en oles Huusen oles Huus
en olet (oolt)en olet (oolt) Huus

För all dree Geslechter kann aver ok de Form ahne jede Endung bruukt weern:

de ool Buck - de ool Koh - dat ool Wiev

De Stiegformen (hooch, höger, hööchste) weert dör de Endungen -er un -ste billt, de Superlativ ((t.B. am besten) warrt mit an'n oder up't. ("He kunn dat an'n besten" oder "He kunn dat up't best.")

Präpositionen

[ännern]

Präpositschonen sünd op, an, bi, in, binnen, ünner, vör, achter, bilangs, noast, aower, baoven, twüschen, roond um. vun, ut, too, up too, tegen, dör, hendör, dal, langs, na, vun of,

Literatur

[ännern]
  • Gerold Meiners: Plattdüütsch in sess Weken, en Lees -un Lehrbook för Anfängers un Kunnige, Isensee Verlag Ollnborg
  • Karl Fissen: Plattdüütsch läwt, Ollnborg 1963

Weblenken

[ännern]